Libri i Bienales / biennale book
« Libri i Bienales »
G.Paçarizi
« Libri i Bienales »
është përmbledhje vizuale dhe tekstuale e Pavijonit të Republikës së Kosovës në Bienalen e Venedikut, edicionit Arkitekture 2014.
Eshtë përmbledhje voluminoze e arkitekturës dhe urbanizmit kosovar në njëqind vitet e fundit.
460 faqe, rreth 500 fotografi, formati 23.5x27.5x4cm
Kontribues : G.Paçarizi, B.Elshani, A.Sadiki, B.R.Gaxha, E.Xheladini, D.Liaudet, J.Jaulin, S.Karahoda, L.Kuipers, Székely, G.Leon, Köenig etj.
Librin mund ta porositni në :
gp@politbyro.com
qmimi i librit 30€, me porosi dhe tërheqje në Prishtinë.
Ky qmim mbulon vetëm koston e shtypit, pra kontribuesit, autori dhe shtëpia botuese kan punuar pa përfitim. Materiali i mbledhur është huazuar me të drejte publikimi vetëm si dokumentacion përcjellës i Bienales.
Promovimi :
-Tiranë, Universiteti Polis, 1 mars 2016 në ora 18h, ekspozitë dhe prezentim i librit ;
-Prishtinë, klubi « M », 2 mars 2016 në ora 19h, prezentim i librit dhe video ;
-Tetovë, Universiteti i Tetovës, 3 mars 2016 në ora 14h ligjeratë dhe prezentim i librit.
G.Paçarizi
« Libri i Bienales »
është përmbledhje vizuale dhe tekstuale e Pavijonit të Republikës së Kosovës në Bienalen e Venedikut, edicionit Arkitekture 2014.
Eshtë përmbledhje voluminoze e arkitekturës dhe urbanizmit kosovar në njëqind vitet e fundit.
460 faqe, rreth 500 fotografi, formati 23.5x27.5x4cm
Kontribues : G.Paçarizi, B.Elshani, A.Sadiki, B.R.Gaxha, E.Xheladini, D.Liaudet, J.Jaulin, S.Karahoda, L.Kuipers, Székely, G.Leon, Köenig etj.
Librin mund ta porositni në :
gp@politbyro.com
qmimi i librit 30€, me porosi dhe tërheqje në Prishtinë.
Ky qmim mbulon vetëm koston e shtypit, pra kontribuesit, autori dhe shtëpia botuese kan punuar pa përfitim. Materiali i mbledhur është huazuar me të drejte publikimi vetëm si dokumentacion përcjellës i Bienales.
Promovimi :
-Tiranë, Universiteti Polis, 1 mars 2016 në ora 18h, ekspozitë dhe prezentim i librit ;
-Prishtinë, klubi « M », 2 mars 2016 në ora 19h, prezentim i librit dhe video ;
-Tetovë, Universiteti i Tetovës, 3 mars 2016 në ora 14h ligjeratë dhe prezentim i librit.
TAW, Tirana Architecture Week
Polis University
Lecture
3.10.2014
TAW, Tirana Architecture Week
Polis University
Lecture 3.10.2014
Architects lectures are generally slideshows of images during an hour or so and several quickly answered questions at the end.
This time I want to start with questions. Good question is better than the best answer.
My key question, since I have started architecture is:
What is architecture?
Is it buildings?
Is it the writings about architecture?
Is architecture a value?
You never say it’s bad architecture. You say it’s not architecture or it is architecture. So architecture is always good. By definition.
I became architect after being a painter.
As far as I can remember, I have been drawing and painting. It have started by the painting of a lion, that I did when I was probably 7 years old. My lion amazed my parents. I thought I was special. I could represent something with colours and lines in the piece of paper. It was magic.
By the mystery of life I became an architect. I spend many years learning about becoming architect. But when I finally got my architect degree and became officially an architect, I realised that I knew very little about architecture. At certain point everything was useless. There was nothing I could hold on to.
I spent years traveling and slowly finding out my place on this world.
I don’t remember exactly when this happened but at some point architecture was revealed to me. I believe more in revelation than in acquisition. Revelation is the enemy of the intellectuals they prefer the acquisition. Acquisition, you see, is you study, you learn, you visit, you get to know this and that. You are more and more clever. And you become better and better.
Now I don’t really follow this way of thinking. I prefer revelation.
Today the revelations are difficult. We live fast, we move fast, we see fast… The speed is the enemy of revelation.
You can go on designing buildings; you can go on trying to do well looking things. But at certain point you have to understand what is architecture? You may have an idea. We all do somehow.
Do you think that architecture today is different from architecture yesterday?
I mean lets forget the form. The shapes. The materials. Let’s talk about something that is behind all that.
What is architecture?
If you consider Salieri and Mozart, you can realise something very interesting. Salieri was a good musician. He worked hard. He was a highly intellectual and intelligent person. On the other side music didn’t came easily to him. It was a hard work. It was a long process. On the other side everything came somehow instantly to Mozart. He was the exact synonym of the genius. Salieri was extremely jealous of him. It’s understandable. He worked hard but his results were never as good as Mozart’s.
There is something fatal about the creation, about inspiration. It comes or it doesn’t.
Speaking this way, you are an architect or you will never become one. Its maybe there, dormant in you. Maybe someday you wake up and you understand. Or never!
Dante illustrated inspiration as a place where it rains. Symbolically inspiration comes from the sky, from immaterial and like the rain falls on earth, on you, and becomes material.
I don’t remember my first encounter with architecture. Prizren was a nice place to grow up. The city was compact and dense. And the nature was near and present.
The first architecture I could remember was my grandmother house. She spent her last years in this large stone house in a small village. I used to visit her for the summer and stay there alone with her. Even now after all this years I can see every corner of the house. I remember each room. The smell and the light. When I was not riding horses, fishing trout or walking in the forests by I would wonder into each room and enjoy the atmosphere. I remember the fire room with several “shkami” three legged chairs. Earthen floor room, looked like Japanese traditional houses.
My real encounters with architecture were Kahn and Le Corbusier. I say first Kahn, because it was only after Kahn that I start loving Corby. My first encounter with Kahn was Ahmedabad Institute of Management. I slept about a week in the one of the student’s rooms in the Institute. About the same time I visited Corby’s buildings in Ahmedabad. The Museum, Sarabhai and Shodan houses but particularly Mill owners Building. It was exactly 20 years ago. There were almost no visitors in those years. Corby was not so fashionable. Mill owners’ building was empty and the guardian left me alone for the afternoon. It was one of the great moments in my life.
Few weeks later I went in Dhaka to see the Kahn’s Parliament Building. This was the most powerful thing I have ever seen. I guess while I was wandering in the inside of this incredible building I realised that I wanted to become an architect.
Architecture itself is much stronger than any representation of it. There is no image that can show architecture. Because architecture doesn’t represent anything. Architecture is the thing. Architecture represents only itself.
This is very important to understand.
When you do architecture you don’t show something. Buildings don’t tell stories others than their own. They don’t symbolise anything else but architecture. They are architecture. So there is no architecture outside architecture.
You give shape to the human institutions. As Kahn said: “Architecture is the thoughtful meaning of spaces”. You build human living environment. You make homes and schools.
How do they become architecture?
This is fundamental question. Because you have to answer to this question if you want to build. You can’t escape it.
There is a common ground. There is a line uniting all the great works of Art. People still breathe, love, live and die when they are lucky in the buildings.
But the answer to this fundamental question is very personal. You have to find out your very private answer. And this answer should be not just some intellectual manipulation or definition. You have to feel it like you feel your hunger, your cold, and your thirst. Only than you will know what architecture is.
One day you will stop and you will have to say good-bye to all this wonderful world. Maybe at that very last moment you would need to know what all your life was about? Were you doing the right thing? Have you been truthful to yourself?
In 2014, Venice Biennale was curated by Rem Koolhaas. He made a point with « Elements of Architecture ». To him the fundamentals of architecture could be presented by the forming elements of architecture: Walls, floors, ceilings, balconies, windows, doors, stairs etc. His exhibition showed architecture through these physical elements. He thought that by showing these anonymous elements, he could show architecture without architects.
But this catalogue of doors and stairs and balconies doesn’t make architecture. It makes building but not architecture.
Now let me go on little bit deeper into this.
The corridor was invented to permit the connection between several rooms without passing from one into the other. Like in the enfilade system. But the corridor made possible also the escape from the relation between the rooms. With the corridor you had some sort of neutral, in between element.
Now lets have a look at the Kahn drawing of the Fruchter House. It is very clear that Kahn was searching the relation between the three main rooms and in that way forming the fourth. He didn’t’ use the corridor but added another room.
Kahn is important because he did something like no one else in the history of architecture have done. He invented it all for himself. All from the scratch. He wanted to start architecture, like architecture never existed before him. He was obsessed by beginnings and he made it. His architecture is a sort of timeless architecture. More than that, it is a beginning of architecture from a certain point of view.
He started with the room and ended with the grid.
The room for Kahn is the very beginning of architecture. The room is independent thing. It has a space and structure united. For Kahn you could not separate a room. You could add spaces together but not separate. In Ahmedabad institute we can see how he resolved the practical problems of organising a multitude of spaces into complex ensemble. Sometimes big room houses smaller rooms. This theory is difficult and hard to achieve but there is one element that is impossible to find elsewhere than in such architecture: The power of space. The unity.
At the end of his career, in the Yale Museum of British Art he invented the grid. If he had lived longer maybe we would have witnessed some major change in Architecture. He died to early. And after him no one ever understands a thing. People started doing Post modern, neo classical buildings pretending Kahn inspired them. Venturi and others.
The grid is a very interesting feature; it brings a step further the idea of the Room. Because the grid is a sort of complex multi-layered organisation of rooms.
Kimbell is single layer, a sort of horizontal grid. With Yale Kahn showed that his idea of grid could generate also multiple layers, space grid of rooms.
Kahn believed that architecture should define the human institutions. The way the relations of spaces are brought together could show the real nature of the institutions. Building could be the result of it’s own nature.
Now lets go back to Koolhaas.
His exhibition of Elements resembles an encyclopaedia. It looks like a list of words. But no grammar to show the way to put them together, no law of composing them into unity.
I guess Koolhaas is not interested in unity. He probably believes that architecture, as we know it, is dead. He thinks that architecture is not possible anymore. He is obsessed with accumulation, which can only result in what he calls « generic » architecture.
However at certain point Koolhaas is very closely related to Le Corbusier. He uses strategy of cooperation with the power, the use of publications for distribution and marketing. He was very much inspired by Le Corbusier publications.
Corby was a Master. A master of space and light. He invented everything we are doing since 80 years ago. Everything you do today has probably roots in Corby’s work. Corby’s buildings are some of the most incredible realisation of human genius ever.
That’s why Kahn wanted to start everything anew. He could not copy Corby. In one of his lectures: How am I doing Le Corbusier he explains his relation to the Master.
Often when we talk about Le Corbusier we think of Plan libre.
But in the whole later period his Plan Libre is not so Libre. If we skip La Perode Blanche and we look his brutalist period we can understand very interesting things. Lets see Shodan and Sarabhai houses plans. Sarabhai is a grid, which probably led Kahn to Kimbel. Shodan on the other side is a space grid. It probably inspired Yale British museum.
It’s important for me to clear out this relation between Kahn and Corbusier. They are my real masters. I could call my work How I’m I doing Kahn and Le Corbusier.
You may think that this kind of architecture is over and is not possible today. I don’t agree.
Every place on earth is different. That’s why we should use different vocabulary. We should develop personal approach in conceiving architecture.
That’s why I try hard on making a personal statement on architecture and concentrate on two topics: generosity and inspiration.
I believe that Architecture is poetry and as such its final aim is the improvement of human condition, the creation of a substitute of nature in which the man will marvel with the human power of creation and the beauty of the World.
Architecture is timeless, trendless. She hides in silence and light.
I like to imagine myself in relation with the whole history of human building culture. I feel close to Le Corbusier, to Kahn, to Wright, Sinan, Isidor of Millet, close to the builders of ancient Egypt, of Cambodia, close to the builders of the mosques in the Desert of Luth in Persia, but also near the builders of Old Berat and Prizren. I feel like being a wagon belonging to a very long train, the beginning of which disappears into the past. Architecture has this power.
Italo Calvino in one of his travels to Isfahan discovered that the essence of the world is empty spaces. Void, emptiness, space, silence. Emptiness has a symbol: Mihrab. Mihrab expresses the empty space as the centre of the world. Mihrab symbolises emptiness, void, nothingness, something, which is not there. It symbolises the essence of architecture.
While Michelangelo believed that sculpture is hidden in the stone, architecture is hidden in the emptiness, in something that can’t be called, can’t be named, can’t be described, and can’t be defined.
Architecture is.
Polis University
Lecture 3.10.2014
Architects lectures are generally slideshows of images during an hour or so and several quickly answered questions at the end.
This time I want to start with questions. Good question is better than the best answer.
My key question, since I have started architecture is:
What is architecture?
Is it buildings?
Is it the writings about architecture?
Is architecture a value?
You never say it’s bad architecture. You say it’s not architecture or it is architecture. So architecture is always good. By definition.
I became architect after being a painter.
As far as I can remember, I have been drawing and painting. It have started by the painting of a lion, that I did when I was probably 7 years old. My lion amazed my parents. I thought I was special. I could represent something with colours and lines in the piece of paper. It was magic.
By the mystery of life I became an architect. I spend many years learning about becoming architect. But when I finally got my architect degree and became officially an architect, I realised that I knew very little about architecture. At certain point everything was useless. There was nothing I could hold on to.
I spent years traveling and slowly finding out my place on this world.
I don’t remember exactly when this happened but at some point architecture was revealed to me. I believe more in revelation than in acquisition. Revelation is the enemy of the intellectuals they prefer the acquisition. Acquisition, you see, is you study, you learn, you visit, you get to know this and that. You are more and more clever. And you become better and better.
Now I don’t really follow this way of thinking. I prefer revelation.
Today the revelations are difficult. We live fast, we move fast, we see fast… The speed is the enemy of revelation.
You can go on designing buildings; you can go on trying to do well looking things. But at certain point you have to understand what is architecture? You may have an idea. We all do somehow.
Do you think that architecture today is different from architecture yesterday?
I mean lets forget the form. The shapes. The materials. Let’s talk about something that is behind all that.
What is architecture?
If you consider Salieri and Mozart, you can realise something very interesting. Salieri was a good musician. He worked hard. He was a highly intellectual and intelligent person. On the other side music didn’t came easily to him. It was a hard work. It was a long process. On the other side everything came somehow instantly to Mozart. He was the exact synonym of the genius. Salieri was extremely jealous of him. It’s understandable. He worked hard but his results were never as good as Mozart’s.
There is something fatal about the creation, about inspiration. It comes or it doesn’t.
Speaking this way, you are an architect or you will never become one. Its maybe there, dormant in you. Maybe someday you wake up and you understand. Or never!
Dante illustrated inspiration as a place where it rains. Symbolically inspiration comes from the sky, from immaterial and like the rain falls on earth, on you, and becomes material.
I don’t remember my first encounter with architecture. Prizren was a nice place to grow up. The city was compact and dense. And the nature was near and present.
The first architecture I could remember was my grandmother house. She spent her last years in this large stone house in a small village. I used to visit her for the summer and stay there alone with her. Even now after all this years I can see every corner of the house. I remember each room. The smell and the light. When I was not riding horses, fishing trout or walking in the forests by I would wonder into each room and enjoy the atmosphere. I remember the fire room with several “shkami” three legged chairs. Earthen floor room, looked like Japanese traditional houses.
My real encounters with architecture were Kahn and Le Corbusier. I say first Kahn, because it was only after Kahn that I start loving Corby. My first encounter with Kahn was Ahmedabad Institute of Management. I slept about a week in the one of the student’s rooms in the Institute. About the same time I visited Corby’s buildings in Ahmedabad. The Museum, Sarabhai and Shodan houses but particularly Mill owners Building. It was exactly 20 years ago. There were almost no visitors in those years. Corby was not so fashionable. Mill owners’ building was empty and the guardian left me alone for the afternoon. It was one of the great moments in my life.
Few weeks later I went in Dhaka to see the Kahn’s Parliament Building. This was the most powerful thing I have ever seen. I guess while I was wandering in the inside of this incredible building I realised that I wanted to become an architect.
Architecture itself is much stronger than any representation of it. There is no image that can show architecture. Because architecture doesn’t represent anything. Architecture is the thing. Architecture represents only itself.
This is very important to understand.
When you do architecture you don’t show something. Buildings don’t tell stories others than their own. They don’t symbolise anything else but architecture. They are architecture. So there is no architecture outside architecture.
You give shape to the human institutions. As Kahn said: “Architecture is the thoughtful meaning of spaces”. You build human living environment. You make homes and schools.
How do they become architecture?
This is fundamental question. Because you have to answer to this question if you want to build. You can’t escape it.
There is a common ground. There is a line uniting all the great works of Art. People still breathe, love, live and die when they are lucky in the buildings.
But the answer to this fundamental question is very personal. You have to find out your very private answer. And this answer should be not just some intellectual manipulation or definition. You have to feel it like you feel your hunger, your cold, and your thirst. Only than you will know what architecture is.
One day you will stop and you will have to say good-bye to all this wonderful world. Maybe at that very last moment you would need to know what all your life was about? Were you doing the right thing? Have you been truthful to yourself?
In 2014, Venice Biennale was curated by Rem Koolhaas. He made a point with « Elements of Architecture ». To him the fundamentals of architecture could be presented by the forming elements of architecture: Walls, floors, ceilings, balconies, windows, doors, stairs etc. His exhibition showed architecture through these physical elements. He thought that by showing these anonymous elements, he could show architecture without architects.
But this catalogue of doors and stairs and balconies doesn’t make architecture. It makes building but not architecture.
Now let me go on little bit deeper into this.
The corridor was invented to permit the connection between several rooms without passing from one into the other. Like in the enfilade system. But the corridor made possible also the escape from the relation between the rooms. With the corridor you had some sort of neutral, in between element.
Now lets have a look at the Kahn drawing of the Fruchter House. It is very clear that Kahn was searching the relation between the three main rooms and in that way forming the fourth. He didn’t’ use the corridor but added another room.
Kahn is important because he did something like no one else in the history of architecture have done. He invented it all for himself. All from the scratch. He wanted to start architecture, like architecture never existed before him. He was obsessed by beginnings and he made it. His architecture is a sort of timeless architecture. More than that, it is a beginning of architecture from a certain point of view.
He started with the room and ended with the grid.
The room for Kahn is the very beginning of architecture. The room is independent thing. It has a space and structure united. For Kahn you could not separate a room. You could add spaces together but not separate. In Ahmedabad institute we can see how he resolved the practical problems of organising a multitude of spaces into complex ensemble. Sometimes big room houses smaller rooms. This theory is difficult and hard to achieve but there is one element that is impossible to find elsewhere than in such architecture: The power of space. The unity.
At the end of his career, in the Yale Museum of British Art he invented the grid. If he had lived longer maybe we would have witnessed some major change in Architecture. He died to early. And after him no one ever understands a thing. People started doing Post modern, neo classical buildings pretending Kahn inspired them. Venturi and others.
The grid is a very interesting feature; it brings a step further the idea of the Room. Because the grid is a sort of complex multi-layered organisation of rooms.
Kimbell is single layer, a sort of horizontal grid. With Yale Kahn showed that his idea of grid could generate also multiple layers, space grid of rooms.
Kahn believed that architecture should define the human institutions. The way the relations of spaces are brought together could show the real nature of the institutions. Building could be the result of it’s own nature.
Now lets go back to Koolhaas.
His exhibition of Elements resembles an encyclopaedia. It looks like a list of words. But no grammar to show the way to put them together, no law of composing them into unity.
I guess Koolhaas is not interested in unity. He probably believes that architecture, as we know it, is dead. He thinks that architecture is not possible anymore. He is obsessed with accumulation, which can only result in what he calls « generic » architecture.
However at certain point Koolhaas is very closely related to Le Corbusier. He uses strategy of cooperation with the power, the use of publications for distribution and marketing. He was very much inspired by Le Corbusier publications.
Corby was a Master. A master of space and light. He invented everything we are doing since 80 years ago. Everything you do today has probably roots in Corby’s work. Corby’s buildings are some of the most incredible realisation of human genius ever.
That’s why Kahn wanted to start everything anew. He could not copy Corby. In one of his lectures: How am I doing Le Corbusier he explains his relation to the Master.
Often when we talk about Le Corbusier we think of Plan libre.
But in the whole later period his Plan Libre is not so Libre. If we skip La Perode Blanche and we look his brutalist period we can understand very interesting things. Lets see Shodan and Sarabhai houses plans. Sarabhai is a grid, which probably led Kahn to Kimbel. Shodan on the other side is a space grid. It probably inspired Yale British museum.
It’s important for me to clear out this relation between Kahn and Corbusier. They are my real masters. I could call my work How I’m I doing Kahn and Le Corbusier.
You may think that this kind of architecture is over and is not possible today. I don’t agree.
Every place on earth is different. That’s why we should use different vocabulary. We should develop personal approach in conceiving architecture.
That’s why I try hard on making a personal statement on architecture and concentrate on two topics: generosity and inspiration.
I believe that Architecture is poetry and as such its final aim is the improvement of human condition, the creation of a substitute of nature in which the man will marvel with the human power of creation and the beauty of the World.
Architecture is timeless, trendless. She hides in silence and light.
I like to imagine myself in relation with the whole history of human building culture. I feel close to Le Corbusier, to Kahn, to Wright, Sinan, Isidor of Millet, close to the builders of ancient Egypt, of Cambodia, close to the builders of the mosques in the Desert of Luth in Persia, but also near the builders of Old Berat and Prizren. I feel like being a wagon belonging to a very long train, the beginning of which disappears into the past. Architecture has this power.
Italo Calvino in one of his travels to Isfahan discovered that the essence of the world is empty spaces. Void, emptiness, space, silence. Emptiness has a symbol: Mihrab. Mihrab expresses the empty space as the centre of the world. Mihrab symbolises emptiness, void, nothingness, something, which is not there. It symbolises the essence of architecture.
While Michelangelo believed that sculpture is hidden in the stone, architecture is hidden in the emptiness, in something that can’t be called, can’t be named, can’t be described, and can’t be defined.
Architecture is.
TAW, Tirana Architecture Week
Universiteti Polis
Ligjëratë 3.10.2014
Përgjithësisht ligjëratat e arkitektëve janë prezantime të imazheve gjatë një ore dhe disa pyetje-përgjigje të shkurtra a të shpejta në fund.
Këtë herë dua të filloj me pyetje. Ngase pyetja është gjithmonë më e mirë sesa përgjigjja.
Pyetja ime kyçe, që kur kam filluar arkitekturën është:
Çfarë është arkitektura?
A janë ndërtimet arkitekturë? A janë shkrimet për arkitekturën, arkitekturë?
A është arkitektura vlerë?
Nuk themi kurrë që kjo apo ajo është arkitekturë e keqe. Themi ‘është arkitekturë’ ose ‘nuk është arkitekturë’. Pra duket që arkitektura është gjithmonë e mirë. Nga vetë përkufizimi.
...
Unë u bëra arkitekt pas të qenurit piktor.
Nga sa më kujtohet, gjithmonë kam vizatuar. Gjithçka filloi në moshën 7-vjeçare me pikturën e një luani. Prindërit e mi u mahnitën nga luani që kisha pikturuar. Mendova se isha i veçantë. Fakti që unë mund të përfaqësoja një pjesë të realitetit me ngjyra dhe linja në një copë letre ishte magjike.
Por misteri i jetës më bëri arkitekt. Kam kaluar shumë vite duke mësuar, por, kur në fund mora diplomën dhe zyrtarisht u bëra arkitekt, kuptova se dija shumë pak për arkitekturën. Në një pikë të caktuar kuptova që i tërë mundi im i deriatëhershëm ishte i padobishëm. S’mund të bëja asgjë. Andaj kalova vite duke udhëtuar dhe duke zbuluar dalëngadalë vendin tim në këtë botë.
Nuk më kujtohet saktësisht kur, por në një moment gjërat mu bënë më të qarta, arkitektura mu bë e dukshme.
Unë besoj më shumë në zbulesë sesa në përvetësim. Zbulesa është armiku i intelektualëve, ata preferojnë përvetësimin. Përvetësimi është të studiosh, të mësosh, të vizitosh, të njohësh. Të bëhesh pak më i mençur. Pak më i mirë.
Tani nuk e ndjek më këtë mënyrë të të menduarit. Preferoj zbulesën.
Sot zbulesat janë të vështira. Ritmi ynë është i shpejtuar: jetojmë më shpejt, lëvizim më shpejt, shohim më shpejt ... Shpejtësia është armiku i zbulesës.
Mund të vazhdosh të projektosh ndërtesa, mund të vazhdosh të përpiqesh të bësh gjëra të mira. Por në një moment të caktuar duhet të kuptosh se çfarë është arkitektura? Duhet të kesh një ide. Përndryshe stepesh, nuk ecën para. Në sy të parë duket se idetë nuk na mungojnë. Por kjo nuk është e vërtetë.
A mendoni se arkitektura sot është e ndryshme nga arkitektura e djeshme?
Le ta harrojmë për një moment formën. Trajtën, gjendjen, dukjen dhe materialet. Le të flasim për diçka që qëndron prapa gjithë kësaj.
Çfarë është arkitektura?
Nëse e përkujtojmë rastin e Salierit dhe Mozartit, mund të nuhatim diçka shumë interesante. Salieri ishte një muzikant i mirë. Nga vepra e Mozartit një pjesë e mirë vjen nga Salieri, së paku Requiemi, të cilin Salieri e përfundoi. Salieri punonte dhe angazhohej shumë. Ishte intelektual dhe shumë inteligjent. Nga ana tjetër, muzika nuk i vinte lehtë. Ishte një punë e vështirë. Proces i gjatë dhe i mundimshëm. E kundërta ndodhte me Mozartin, të cilit muzika i vinte si me mrekulli, ashtu në çast. Mozarti ishte sinonimi i vërtetë i gjeniut. Për këtë, Salieri ishte tepër xheloz. Është e kuptueshme. Punonte shumë, por rezultatet e tij nuk ishin frutdhënëse dhe të prekshme sa të Mozartit.
Ka diçka fatale rreth krijimit. Rreth frymëzimit. Ai vjen ose jo.
Në të njëjtën mënyrë, ose je arkitekt ose nuk do të bëhesh kurrë. Mbase e ke te fshehur, të përgjumur. Ndoshta një ditë zgjohesh dhe e kupton. Kushedi! Mbase kurrë!
Dante e ilustronte frymëzimin si një vend ku binte shi. Simbolikisht, frymëzimi vjen nga qielli, nga jomaterialja, ashtu sikur shiu që bie mbi tokë, mbi ne, dhe bëhet materiale.
Nuk e mbaj mend takimin tim të parë me arkitekturën...Prizreni ishte vend i mirë për t'u rritur. Qyteti ishte kompakt dhe i dendur. Natyra ishte e pranishme.
Arkitektura e parë që më kujtohet ishte shtëpia e gjyshes. Ajo i kaloi vitet e fundit të jetës në një shtëpi të madhe guri në një fshat të vogël dhe të izoluar. E vizitoja verës dhe qëndroja atje vetëm me të. Edhe tani, pas gjithë atyre viteve, mund ta rikujtoj çdo kënd të shtëpisë. Ta risjell në mendje çdo dhomë. Aromën dhe dritën. Nëse nuk isha duke kalëruar, duke peshkuar trofta apo duke ecur nëpër pyje, gjendesha duke soditur e admiruar çdo dhomë dhe kënaqesha me atmosferën. Më vjen ndërmend dhoma e gatimit, me vatër të hapur, me shkama përreth, mbi dyshemenë prej dheut të rrafshuar, dukej si shtëpi tradicionale japoneze.
Por takimet e mia të vërteta me arkitekturën ishin Kahn-i dhe Le Corbusier. E vendos të parin Kahn-in, sepse vetëm pas Kahn-it fillova ta dashuroj Corbu-në. Takimi im i parë me Kahn ishte Instituti i Menaxhimit në Ahmedabad. Kam fjetur një javë në një nga dhomat e konviktit të studentëve në Institut. Gjatë kësaj kohe kam vizituar edhe ndërtesat e Corbusier-it në Ahmedabad. Muzeun, shtëpitë Sarabhai dhe Shodan dhe veçanërisht Millowners Association Building apo siç e quante Le Corbusier: “Palais de fillateurs” (Pallati i tjerrësve).
20 vite më pare, Pallati s’kishte pothuajse asnjë vizitor. Corbu nuk ishte aq në ‘modë’. Pallati i tjerrësve ishte i zbrazët, i shkretë dhe roja më la të endesha vetëm nëpër objekt gjatë gjithë pasdites. Ishte një nga momentet më të bukura në jetën time të arkitektit.
Pas disa javëve shkova në Dhaka për të parë Ndërtesën e Parlamentit të Louis Kahn. Ishte gjëja më e fuqishme që kam parë ndonjëherë. Me sa duket, ndërsa vertitesha me kuriozitet dhe admirim në brendësi të kësaj ndërtese të pabesueshme, ndjeva dhe mbërtheva dëshirën për tu bërë arkitekt.
Arkitektura në vetvete është shumë më e fortë se çdo lloj përfaqësimi apo paraqitje e saj. Nuk ka imazh që mund ta tregojë arkitekturën. Sepse arkitektura nuk përfaqëson asgjë. Arkitektura është gjëja. Arkitektura përfaqëson vetëm veten.
Kjo është shumë e rëndësishme për t'u kuptuar.
Kur bëni arkitekturë, nuk paraqisni diçka. Ndërtesat nuk tregojnë histori të tjera pervecse vetëvehtes. Ato nuk simbolizojnë asgjë tjetër përveç arkitekturës. Ato janë vetë arkitektura. Pra, nuk ka arkitekturë jashtë arkitekturës.
Ju i jepni formë institucioneve njerëzore. Siç ka thënë Kahn: “Arkitektura është kuptimi i mirëmenduar i hapësirave”. Ju ndërtoni mjedisin jetësor të njeriut. Ndërtoni shtëpi dhe shkolla.
Si bëhen ato arkitekturë?
Kjo është pyetje themelore. Ju duhet t'i përgjigjeni fillimisht kësaj pyetjeje nëse doni të projektoni dhe ndërtoni. Nuk i bëni dot bisht.
E gjithë arkitektura ka një bazë të përbashkët. Të gjitha veprat e mëdha të Artit i bashkon një vijë. Njerëzit ende frymojnë, duan, rrojnë dhe vdesin kur janë fatlumë në një ndërtesë.
Por, gjithsesi, përgjigja për këtë pyetje themelore është shumë personale. Ju duhet ta gjeni përgjigjen tek vetja. Dhe kjo përgjigje nuk duhet të jetë thjesht një manipulim intelektual ose përkufizim. Duhet ta ndieni si shqisë tuajën, sikurse ndieni urinë, të ftohtin, etjen. Vetëm atëherë do ta dini se çfarë është arkitektura.
Një ditë do të pushoni së qenuri dhe do të përshëndeteni për të fundit herë me gjithë këtë botë të mrekullueshme. Ndoshta pikërisht në atë çastin me të fundit do të doni të dini e të kuptoni se çfarë ishte gjithë jeta juaj? Çfarë kuptimi kishte? A keni bërë gjënë e duhur? A keni qenë të sinqertë me veten?
Në vitin 2014, Bienalja e Venedikut u kurua nga Rem Koolhaas. Ai u përqendrua te «Elementet e arkitekturës». Për të, bazat e arkitekturës mund të paraqiten nga elementët formues të arkitekturës: muret, dyshemetë, tavanet, ballkonet, dritaret, dyert, shkallët etj. Ekspozita e tij e paraqiti arkitekturën përmes këtyre elementeve fizike. Ai mendonte se duke treguar këto elemente anonime, mund ta tregonte arkitekturën pa arkitektë.
Por ky katalog i dyerve, shkallëve dhe ballkoneve nuk e bën arkitekturën. Bën ndërtesën por jo arkitekturën.
Më lejoni të shtjelloj pak më gjerë këtë mendim.
Për shembull gjeneza e korridorit erdhi nga nevoja për të lidhur hapësira të ndryshme, por pa kaluar nga njëra në tjetrën. Si në sistemin e enfiladës. Pra korridori bëri të mundur shmangien e lidhjes dhe komunikimit mespërmes dhomave. Korridori është element neutral, ndërmjetësor.
Tani le të hedhim një vështrim projektit të Shtëpisë së Fruchterit nga Kahn. Është shumë e qartë që Kahn ishte në kërkim të një lloj lidhjeje mes tri dhomave kryesore dhe në këtë mënyrë formoi një të katërt. Ai nuk e përdori korridorin, por shtoi një dhomë tjetër.
Kahn-i është i rëndësishëm sepse bëri diçka që askush tjetër me parë në historinë e arkitekturës nuk e kishte bërë. E shpiku të tërën për vete. Nga fillimi. Nga asgjëja. Ai donte ta fillonte arkitekturën, sikur arkitektura të mos kishte ekzistuar kurrë para tij. Ai ishte i fiksuar me fillimet dhe ia doli. Arkitektura e tij është një lloj arkitekture e përjetshme. Mbi të gjitha, ishte një fillim i arkitekturës nga një këndvështrim personal.
Ai filloi me një hapësirë, me një dhomë, me një kthinë dhe përfundoi me një rrjetë hapësinore.
Në filozofinë e Kahn-it dhoma është fillimi i arkitekturës. Dhoma është e pavarur. Ajo ka hapësirë dhe strukturë vetjake. Sipas Kahn-it dhoma nuk mund dhe nuk duhet ndarë. Hapësirat apo dhomat mund të shtohen, të bashkohen, por, kurrsesi të ndahen. Në Institutin e Ahmedabadit mund të shohim se si ai i zgjidhi problemet praktike të organizimit të një numri të hapësirave në kompleks. Nganjëherë një dhomë e madhe përfshin disa dhomave të vogla ose nëndhoma. Kjo teori është e vështirë për t'u arritur, por ka një element që është e pamundur për t’u gjetur diku tjetër si në një arkitekturë të tillë: Fuqia e hapësirës. Uniteti.
Në fund të karrierës së tij, në Muzeun Yale të Artit Britanik ai shpiku rrjetin hapësinor, rregullin. Nëse Kahn do të kishte jetuar më gjatë, ndoshta do të kishim përjetuar një ndryshim akoma më të madh në arkitekturë. Ai vdiq shumë herët. Dhe pas tij askush s’kupton më gjë. Arkitektët u sulen drejt Post-modernes apo neo-klasikes duke pretenduar se ishin të frymëzuar nga Kahn-i. Venturi dhe të tjerë.
Rrjeti hapësinor është një tipar shumë interesant, ai e shtyn më larg idenë e Dhomës.
Rrjeti është një lloj organizimi kompleks, shumë shtresor i hapësirave.
Kimbell ka një lloj rrjeti horizontal, një shtresor. Me Yale, Kahn tregon që ideja e tij e rrjetit mund të gjenerojë edhe shtresa të shumëfishta, hapësinore të dhomave.
Kahn besonte se arkitektura duhet të përcaktojë institucionet njerëzore. Marrëdhëniet hapësinore tregojnë natyrën e vertete të institucioneve.
Ndërtesa duhet të jetë rezultat i natyrës së institucionit që ajo strehon.
Tani le të kthehemi te Koolhaas.
Ekspozita e tij e Elementeve ngjan me një enciklopedi. Duket si një listë fjalësh. Por që i mungon gramatika për t'i bashkuar keto togje fjalesh, asnjë ligj për t'i sjellë ato në unitet.
Mendoj qe Koolhaas nuk është i interesuar në unitet. Ndoshta beson se arkitektura që njohim është e vdekur. Që arkitektura tashmë është e pamundur. Ai është i fiksuar me akumulimin, i cili mund të rezultojë vetëm në atë që ai e quan arkitekturë «gjenerike».
Megjithatë në një pikë të caktuar Koolhaas është i lidhur ngushtë me Le Corbusier. Ai përdor strategjinë e bashkëpunimit me pushtetin, përdorimin e botimeve për promovim dhe marketing. Ai është i frymëzuar nga botimet e Le Corbusier.
Corbu ishte një Mjeshtër. Mjeshtër i hapësirës dhe dritës. Ai krijoi për të mos thënë shpiku gjithçka që ne, arkitektët, po bëjmë që prej 80 viteve. Gjithçka që projektohet sot me shumë mundësi ka rrënjë apo zanafillë në punën e Corbu-së. Ndërtesat e Corbusë janë disa nga realizimet më të pabesueshme të bëra ndonjëherë nga një gjeni njerëzor.
Kjo është arsyeja pse Kahn donte ta fillonte gjithçka nga fillimi. Ai nuk mund ta kopjonte Corbun. Në një nga leksionet e tij: ‘Si e bëj unë Le Corbusier’ ai shpjegon lidhjen e tij me Mjeshtrin.
Shpesh kur flasim për Le Corbusier mendojmë për Planin e lirë.
Por në të gjithë periudhën e mëvonshme, Plani i tij i lire nuk ishte dhe aq i lirë. Nëse kalojmë Periudhën e Bardhë dhe analizojmë periudhën e tij brutaliste, mund të kuptojmë shumë gjëra interesante. Le të shohim planet e shtëpive Shodan dhe Sarabhai. Sarabhai është një rrjet, i cili ndoshta e orientoi Kahn-in drejt Kimbell. Shodan në anën tjetër është një rrjet hapësinor. Ai ndoshta frymëzoi Muzeun Britanik të Yale.
Është e rëndësishme për mua të sqaroj këtë lidhje mes Kahn-it dhe Corbusier. Ata janë mjeshtrat e mi të vërtetë. Mund t’i titulloj veprat dhe punën time ‘Si po bëj Kahn-in dhe Le Corbusier-in’.
Ju mund të mendoni se kësaj arkitekture i ka ardhur fundi dhe nuk është e mundur më sot. Nuk pajtohem.
Çdo vend në tokë është i ndryshëm. Kjo është arsyeja pse duhen përdorur gjuhë apo fjalorë të ndryshëm. Secili nga ne duhet të zhvillojë një qasje personale në konceptimin e arkitekturës.
Prandaj insistoj fuqishëm në qëndrimin dhe pikëpamjen personale mbi arkitekturën. Përqendrohem në dy tema: zemërgjerësinë dhe frymëzimin.
Besoj se arkitektura është poezi, dhe si e tillë qëllimi i saj përfundimtar është përmirësimi konditës njerëzore, krijimi i një paralele me natyrën, në të cilën njeriu mrekullohet me fuqinë njerëzore të krijimit dhe bukurinë e Botës.
Arkitektura është pa kohë dhe pa trend. Ajo fshihet në heshtje dhe në dritë.
Më pëlqen ta përfytyroj veten në lidhje me tërë historinë e kulturës së ndërtimit. Ndihem afër Le Corbusier, Kahn, Wright, Sinan, Isidor i Millet, afër ndërtuesve të Egjiptit të lashtë, të Kamboxhias, afër ndërtuesve të xhamive në shkretëtirën e Lutit në Persi, por edhe pranë ndërtuesve të Beratit dhe Prizrenit të Vjetër. Ndihem si një vagon që i përket një treni shumë të gjatë, fillimi i të cilit zhduket në të kaluarën. Arkitektura e ka këtë fuqi.
Italo Calvino në një nga udhëtimet e tij në Ispahan, zbuloi se thelbi i botës janë hapësirat e zbrazëta. Bosh, zbrazëti, hapësirë, heshtje. Zbrazëtia ka një simbol: Mihrab-in.
Simbas Calvinos, Mihrab-i shpreh hapësirën bosh si qendër të botës. Simbolizon boshllëkun, zbrazëtinë, mungesën, diçka që nuk është atje. Simbolizon thelbin e arkitekturës.
Ndërsa Michelangelo besonte se skulptura është e fshehur në gur, arkitektura është e fshehur në boshllëk, në diçka që nuk mund të emërtohet, nuk mund të përshkruhet, nuk mund të përkufizohet.
Arkitektura është.
Universiteti Polis
Ligjëratë 3.10.2014
Përgjithësisht ligjëratat e arkitektëve janë prezantime të imazheve gjatë një ore dhe disa pyetje-përgjigje të shkurtra a të shpejta në fund.
Këtë herë dua të filloj me pyetje. Ngase pyetja është gjithmonë më e mirë sesa përgjigjja.
Pyetja ime kyçe, që kur kam filluar arkitekturën është:
Çfarë është arkitektura?
A janë ndërtimet arkitekturë? A janë shkrimet për arkitekturën, arkitekturë?
A është arkitektura vlerë?
Nuk themi kurrë që kjo apo ajo është arkitekturë e keqe. Themi ‘është arkitekturë’ ose ‘nuk është arkitekturë’. Pra duket që arkitektura është gjithmonë e mirë. Nga vetë përkufizimi.
...
Unë u bëra arkitekt pas të qenurit piktor.
Nga sa më kujtohet, gjithmonë kam vizatuar. Gjithçka filloi në moshën 7-vjeçare me pikturën e një luani. Prindërit e mi u mahnitën nga luani që kisha pikturuar. Mendova se isha i veçantë. Fakti që unë mund të përfaqësoja një pjesë të realitetit me ngjyra dhe linja në një copë letre ishte magjike.
Por misteri i jetës më bëri arkitekt. Kam kaluar shumë vite duke mësuar, por, kur në fund mora diplomën dhe zyrtarisht u bëra arkitekt, kuptova se dija shumë pak për arkitekturën. Në një pikë të caktuar kuptova që i tërë mundi im i deriatëhershëm ishte i padobishëm. S’mund të bëja asgjë. Andaj kalova vite duke udhëtuar dhe duke zbuluar dalëngadalë vendin tim në këtë botë.
Nuk më kujtohet saktësisht kur, por në një moment gjërat mu bënë më të qarta, arkitektura mu bë e dukshme.
Unë besoj më shumë në zbulesë sesa në përvetësim. Zbulesa është armiku i intelektualëve, ata preferojnë përvetësimin. Përvetësimi është të studiosh, të mësosh, të vizitosh, të njohësh. Të bëhesh pak më i mençur. Pak më i mirë.
Tani nuk e ndjek më këtë mënyrë të të menduarit. Preferoj zbulesën.
Sot zbulesat janë të vështira. Ritmi ynë është i shpejtuar: jetojmë më shpejt, lëvizim më shpejt, shohim më shpejt ... Shpejtësia është armiku i zbulesës.
Mund të vazhdosh të projektosh ndërtesa, mund të vazhdosh të përpiqesh të bësh gjëra të mira. Por në një moment të caktuar duhet të kuptosh se çfarë është arkitektura? Duhet të kesh një ide. Përndryshe stepesh, nuk ecën para. Në sy të parë duket se idetë nuk na mungojnë. Por kjo nuk është e vërtetë.
A mendoni se arkitektura sot është e ndryshme nga arkitektura e djeshme?
Le ta harrojmë për një moment formën. Trajtën, gjendjen, dukjen dhe materialet. Le të flasim për diçka që qëndron prapa gjithë kësaj.
Çfarë është arkitektura?
Nëse e përkujtojmë rastin e Salierit dhe Mozartit, mund të nuhatim diçka shumë interesante. Salieri ishte një muzikant i mirë. Nga vepra e Mozartit një pjesë e mirë vjen nga Salieri, së paku Requiemi, të cilin Salieri e përfundoi. Salieri punonte dhe angazhohej shumë. Ishte intelektual dhe shumë inteligjent. Nga ana tjetër, muzika nuk i vinte lehtë. Ishte një punë e vështirë. Proces i gjatë dhe i mundimshëm. E kundërta ndodhte me Mozartin, të cilit muzika i vinte si me mrekulli, ashtu në çast. Mozarti ishte sinonimi i vërtetë i gjeniut. Për këtë, Salieri ishte tepër xheloz. Është e kuptueshme. Punonte shumë, por rezultatet e tij nuk ishin frutdhënëse dhe të prekshme sa të Mozartit.
Ka diçka fatale rreth krijimit. Rreth frymëzimit. Ai vjen ose jo.
Në të njëjtën mënyrë, ose je arkitekt ose nuk do të bëhesh kurrë. Mbase e ke te fshehur, të përgjumur. Ndoshta një ditë zgjohesh dhe e kupton. Kushedi! Mbase kurrë!
Dante e ilustronte frymëzimin si një vend ku binte shi. Simbolikisht, frymëzimi vjen nga qielli, nga jomaterialja, ashtu sikur shiu që bie mbi tokë, mbi ne, dhe bëhet materiale.
Nuk e mbaj mend takimin tim të parë me arkitekturën...Prizreni ishte vend i mirë për t'u rritur. Qyteti ishte kompakt dhe i dendur. Natyra ishte e pranishme.
Arkitektura e parë që më kujtohet ishte shtëpia e gjyshes. Ajo i kaloi vitet e fundit të jetës në një shtëpi të madhe guri në një fshat të vogël dhe të izoluar. E vizitoja verës dhe qëndroja atje vetëm me të. Edhe tani, pas gjithë atyre viteve, mund ta rikujtoj çdo kënd të shtëpisë. Ta risjell në mendje çdo dhomë. Aromën dhe dritën. Nëse nuk isha duke kalëruar, duke peshkuar trofta apo duke ecur nëpër pyje, gjendesha duke soditur e admiruar çdo dhomë dhe kënaqesha me atmosferën. Më vjen ndërmend dhoma e gatimit, me vatër të hapur, me shkama përreth, mbi dyshemenë prej dheut të rrafshuar, dukej si shtëpi tradicionale japoneze.
Por takimet e mia të vërteta me arkitekturën ishin Kahn-i dhe Le Corbusier. E vendos të parin Kahn-in, sepse vetëm pas Kahn-it fillova ta dashuroj Corbu-në. Takimi im i parë me Kahn ishte Instituti i Menaxhimit në Ahmedabad. Kam fjetur një javë në një nga dhomat e konviktit të studentëve në Institut. Gjatë kësaj kohe kam vizituar edhe ndërtesat e Corbusier-it në Ahmedabad. Muzeun, shtëpitë Sarabhai dhe Shodan dhe veçanërisht Millowners Association Building apo siç e quante Le Corbusier: “Palais de fillateurs” (Pallati i tjerrësve).
20 vite më pare, Pallati s’kishte pothuajse asnjë vizitor. Corbu nuk ishte aq në ‘modë’. Pallati i tjerrësve ishte i zbrazët, i shkretë dhe roja më la të endesha vetëm nëpër objekt gjatë gjithë pasdites. Ishte një nga momentet më të bukura në jetën time të arkitektit.
Pas disa javëve shkova në Dhaka për të parë Ndërtesën e Parlamentit të Louis Kahn. Ishte gjëja më e fuqishme që kam parë ndonjëherë. Me sa duket, ndërsa vertitesha me kuriozitet dhe admirim në brendësi të kësaj ndërtese të pabesueshme, ndjeva dhe mbërtheva dëshirën për tu bërë arkitekt.
Arkitektura në vetvete është shumë më e fortë se çdo lloj përfaqësimi apo paraqitje e saj. Nuk ka imazh që mund ta tregojë arkitekturën. Sepse arkitektura nuk përfaqëson asgjë. Arkitektura është gjëja. Arkitektura përfaqëson vetëm veten.
Kjo është shumë e rëndësishme për t'u kuptuar.
Kur bëni arkitekturë, nuk paraqisni diçka. Ndërtesat nuk tregojnë histori të tjera pervecse vetëvehtes. Ato nuk simbolizojnë asgjë tjetër përveç arkitekturës. Ato janë vetë arkitektura. Pra, nuk ka arkitekturë jashtë arkitekturës.
Ju i jepni formë institucioneve njerëzore. Siç ka thënë Kahn: “Arkitektura është kuptimi i mirëmenduar i hapësirave”. Ju ndërtoni mjedisin jetësor të njeriut. Ndërtoni shtëpi dhe shkolla.
Si bëhen ato arkitekturë?
Kjo është pyetje themelore. Ju duhet t'i përgjigjeni fillimisht kësaj pyetjeje nëse doni të projektoni dhe ndërtoni. Nuk i bëni dot bisht.
E gjithë arkitektura ka një bazë të përbashkët. Të gjitha veprat e mëdha të Artit i bashkon një vijë. Njerëzit ende frymojnë, duan, rrojnë dhe vdesin kur janë fatlumë në një ndërtesë.
Por, gjithsesi, përgjigja për këtë pyetje themelore është shumë personale. Ju duhet ta gjeni përgjigjen tek vetja. Dhe kjo përgjigje nuk duhet të jetë thjesht një manipulim intelektual ose përkufizim. Duhet ta ndieni si shqisë tuajën, sikurse ndieni urinë, të ftohtin, etjen. Vetëm atëherë do ta dini se çfarë është arkitektura.
Një ditë do të pushoni së qenuri dhe do të përshëndeteni për të fundit herë me gjithë këtë botë të mrekullueshme. Ndoshta pikërisht në atë çastin me të fundit do të doni të dini e të kuptoni se çfarë ishte gjithë jeta juaj? Çfarë kuptimi kishte? A keni bërë gjënë e duhur? A keni qenë të sinqertë me veten?
Në vitin 2014, Bienalja e Venedikut u kurua nga Rem Koolhaas. Ai u përqendrua te «Elementet e arkitekturës». Për të, bazat e arkitekturës mund të paraqiten nga elementët formues të arkitekturës: muret, dyshemetë, tavanet, ballkonet, dritaret, dyert, shkallët etj. Ekspozita e tij e paraqiti arkitekturën përmes këtyre elementeve fizike. Ai mendonte se duke treguar këto elemente anonime, mund ta tregonte arkitekturën pa arkitektë.
Por ky katalog i dyerve, shkallëve dhe ballkoneve nuk e bën arkitekturën. Bën ndërtesën por jo arkitekturën.
Më lejoni të shtjelloj pak më gjerë këtë mendim.
Për shembull gjeneza e korridorit erdhi nga nevoja për të lidhur hapësira të ndryshme, por pa kaluar nga njëra në tjetrën. Si në sistemin e enfiladës. Pra korridori bëri të mundur shmangien e lidhjes dhe komunikimit mespërmes dhomave. Korridori është element neutral, ndërmjetësor.
Tani le të hedhim një vështrim projektit të Shtëpisë së Fruchterit nga Kahn. Është shumë e qartë që Kahn ishte në kërkim të një lloj lidhjeje mes tri dhomave kryesore dhe në këtë mënyrë formoi një të katërt. Ai nuk e përdori korridorin, por shtoi një dhomë tjetër.
Kahn-i është i rëndësishëm sepse bëri diçka që askush tjetër me parë në historinë e arkitekturës nuk e kishte bërë. E shpiku të tërën për vete. Nga fillimi. Nga asgjëja. Ai donte ta fillonte arkitekturën, sikur arkitektura të mos kishte ekzistuar kurrë para tij. Ai ishte i fiksuar me fillimet dhe ia doli. Arkitektura e tij është një lloj arkitekture e përjetshme. Mbi të gjitha, ishte një fillim i arkitekturës nga një këndvështrim personal.
Ai filloi me një hapësirë, me një dhomë, me një kthinë dhe përfundoi me një rrjetë hapësinore.
Në filozofinë e Kahn-it dhoma është fillimi i arkitekturës. Dhoma është e pavarur. Ajo ka hapësirë dhe strukturë vetjake. Sipas Kahn-it dhoma nuk mund dhe nuk duhet ndarë. Hapësirat apo dhomat mund të shtohen, të bashkohen, por, kurrsesi të ndahen. Në Institutin e Ahmedabadit mund të shohim se si ai i zgjidhi problemet praktike të organizimit të një numri të hapësirave në kompleks. Nganjëherë një dhomë e madhe përfshin disa dhomave të vogla ose nëndhoma. Kjo teori është e vështirë për t'u arritur, por ka një element që është e pamundur për t’u gjetur diku tjetër si në një arkitekturë të tillë: Fuqia e hapësirës. Uniteti.
Në fund të karrierës së tij, në Muzeun Yale të Artit Britanik ai shpiku rrjetin hapësinor, rregullin. Nëse Kahn do të kishte jetuar më gjatë, ndoshta do të kishim përjetuar një ndryshim akoma më të madh në arkitekturë. Ai vdiq shumë herët. Dhe pas tij askush s’kupton më gjë. Arkitektët u sulen drejt Post-modernes apo neo-klasikes duke pretenduar se ishin të frymëzuar nga Kahn-i. Venturi dhe të tjerë.
Rrjeti hapësinor është një tipar shumë interesant, ai e shtyn më larg idenë e Dhomës.
Rrjeti është një lloj organizimi kompleks, shumë shtresor i hapësirave.
Kimbell ka një lloj rrjeti horizontal, një shtresor. Me Yale, Kahn tregon që ideja e tij e rrjetit mund të gjenerojë edhe shtresa të shumëfishta, hapësinore të dhomave.
Kahn besonte se arkitektura duhet të përcaktojë institucionet njerëzore. Marrëdhëniet hapësinore tregojnë natyrën e vertete të institucioneve.
Ndërtesa duhet të jetë rezultat i natyrës së institucionit që ajo strehon.
Tani le të kthehemi te Koolhaas.
Ekspozita e tij e Elementeve ngjan me një enciklopedi. Duket si një listë fjalësh. Por që i mungon gramatika për t'i bashkuar keto togje fjalesh, asnjë ligj për t'i sjellë ato në unitet.
Mendoj qe Koolhaas nuk është i interesuar në unitet. Ndoshta beson se arkitektura që njohim është e vdekur. Që arkitektura tashmë është e pamundur. Ai është i fiksuar me akumulimin, i cili mund të rezultojë vetëm në atë që ai e quan arkitekturë «gjenerike».
Megjithatë në një pikë të caktuar Koolhaas është i lidhur ngushtë me Le Corbusier. Ai përdor strategjinë e bashkëpunimit me pushtetin, përdorimin e botimeve për promovim dhe marketing. Ai është i frymëzuar nga botimet e Le Corbusier.
Corbu ishte një Mjeshtër. Mjeshtër i hapësirës dhe dritës. Ai krijoi për të mos thënë shpiku gjithçka që ne, arkitektët, po bëjmë që prej 80 viteve. Gjithçka që projektohet sot me shumë mundësi ka rrënjë apo zanafillë në punën e Corbu-së. Ndërtesat e Corbusë janë disa nga realizimet më të pabesueshme të bëra ndonjëherë nga një gjeni njerëzor.
Kjo është arsyeja pse Kahn donte ta fillonte gjithçka nga fillimi. Ai nuk mund ta kopjonte Corbun. Në një nga leksionet e tij: ‘Si e bëj unë Le Corbusier’ ai shpjegon lidhjen e tij me Mjeshtrin.
Shpesh kur flasim për Le Corbusier mendojmë për Planin e lirë.
Por në të gjithë periudhën e mëvonshme, Plani i tij i lire nuk ishte dhe aq i lirë. Nëse kalojmë Periudhën e Bardhë dhe analizojmë periudhën e tij brutaliste, mund të kuptojmë shumë gjëra interesante. Le të shohim planet e shtëpive Shodan dhe Sarabhai. Sarabhai është një rrjet, i cili ndoshta e orientoi Kahn-in drejt Kimbell. Shodan në anën tjetër është një rrjet hapësinor. Ai ndoshta frymëzoi Muzeun Britanik të Yale.
Është e rëndësishme për mua të sqaroj këtë lidhje mes Kahn-it dhe Corbusier. Ata janë mjeshtrat e mi të vërtetë. Mund t’i titulloj veprat dhe punën time ‘Si po bëj Kahn-in dhe Le Corbusier-in’.
Ju mund të mendoni se kësaj arkitekture i ka ardhur fundi dhe nuk është e mundur më sot. Nuk pajtohem.
Çdo vend në tokë është i ndryshëm. Kjo është arsyeja pse duhen përdorur gjuhë apo fjalorë të ndryshëm. Secili nga ne duhet të zhvillojë një qasje personale në konceptimin e arkitekturës.
Prandaj insistoj fuqishëm në qëndrimin dhe pikëpamjen personale mbi arkitekturën. Përqendrohem në dy tema: zemërgjerësinë dhe frymëzimin.
Besoj se arkitektura është poezi, dhe si e tillë qëllimi i saj përfundimtar është përmirësimi konditës njerëzore, krijimi i një paralele me natyrën, në të cilën njeriu mrekullohet me fuqinë njerëzore të krijimit dhe bukurinë e Botës.
Arkitektura është pa kohë dhe pa trend. Ajo fshihet në heshtje dhe në dritë.
Më pëlqen ta përfytyroj veten në lidhje me tërë historinë e kulturës së ndërtimit. Ndihem afër Le Corbusier, Kahn, Wright, Sinan, Isidor i Millet, afër ndërtuesve të Egjiptit të lashtë, të Kamboxhias, afër ndërtuesve të xhamive në shkretëtirën e Lutit në Persi, por edhe pranë ndërtuesve të Beratit dhe Prizrenit të Vjetër. Ndihem si një vagon që i përket një treni shumë të gjatë, fillimi i të cilit zhduket në të kaluarën. Arkitektura e ka këtë fuqi.
Italo Calvino në një nga udhëtimet e tij në Ispahan, zbuloi se thelbi i botës janë hapësirat e zbrazëta. Bosh, zbrazëti, hapësirë, heshtje. Zbrazëtia ka një simbol: Mihrab-in.
Simbas Calvinos, Mihrab-i shpreh hapësirën bosh si qendër të botës. Simbolizon boshllëkun, zbrazëtinë, mungesën, diçka që nuk është atje. Simbolizon thelbin e arkitekturës.
Ndërsa Michelangelo besonte se skulptura është e fshehur në gur, arkitektura është e fshehur në boshllëk, në diçka që nuk mund të emërtohet, nuk mund të përshkruhet, nuk mund të përkufizohet.
Arkitektura është.